بازهم مصدق، بازهم نفت
تابوشکنی به شیوه ی آقای زیبا کلام
واهیک کشیش زاده
آقای صادق زیبا کلام این روزها سر و صدای زیادی راه انداخته است. تقریبا روزی نیست که رسانه ها نيم نگاهی به جلوه فروشی سياسی ايشان نداشته باشند و گزارشی از سخنرانی‌ها و مناظره های او در مجامع رسمی از جمله در صدا و سیمای ج. ا. منتشر نسازند. گاه جانمايه ی این گزارشات جز آن نيست که آقای زیبا کلام یک تنه به جنگ باورهای عمومی جا افتاده در افکار عمومی جمهوری اسلامی رفته است و بی پروا بازنگری تاریخ دویست ساله‌ی ایران را دیکته می کند. ايشان از بازنگری تاریخی سخن می گويند که محصول چالش‌های پياپی آن همین نظام جمهوری اسلامی‌ای است، که هم اکنون یکی از ژرف ترين بحران های زندگی خود را از سر می گذراند و اين بحران به یک معنا شائبه‌هایی از همین تاریخ دویست ساله را یدک می‌کشد.
آقای زیبا کلام در مناظره‌ی تلویزیونی خود نقش رضا شاه در متحد ساختن ایران را برجسته ساخته و گفته است که دو عامل تاریخی بر موجودیت کنونی ایران سایه انداخته است. به نظر ايشان، يکی "شمشیر آغامحمد خان" و ديگری"چکمه های رضا خان" سرحدات و اتحاد ایران کنونی را تضمین کردند. نه اين سخنان و نه این نوع نگاه به تاریخ ایران تازگی ندارد، اما بر زبان راندن اين سخنان در صحن علنی و مجاز رسانه‌ای در جمهوری اسلامی تابو شکنی آشکاری بوده است، که شاید در اين شرايط تنها آقای زیبا کلام خود را مستعد انجام آن یافته است. يک دم نبايد فراموش کرد که در کدام برش زمانی بسر می بريم: در ماه ها و هفته هایی بسر می بريم که شهردار سابق تهران و رياست جمهور امروز، خس و خاشاک دگرخواه را ، که "بر کف خیابانها" روان شده بودند، به زباله دان تاریخ می روبد. جالب آن که آنچه امروز تاریخ مصرفش بسر آمده اعلام می شود، با دو دست به حقانیت انقلاب و تاریخ مجاهدات مردمی دویست سال سپری شده چسبیده است، ولی شگفتا نظری در مجالس امکان بروز می یابد که پایبندی چندان استواری با آن ندارد.
موضوع بهیچ وجه بر سر جزمیت در نگاه به تاریخ، آنهم تاریخ معاصر ایران، ــ تاریخی که ما هنوز وجود پس لرزه های آن را بر تن خود احساس می کنیم ــ نيست. ایران، در حداقل صد سال اخیر، بارها راه افراط و تفریط را طی کرده و هنوز نتوانسته است به گرانیگاه آرامش خود دست يابد. افراط و تفریطی که هنوز نیروهای کشش آن تاثیر گذارند و هر روز از جایی سر بر می کشند و تعادل مفروض و موعود را بر هم می زنند. سخنرانی آقای زیبا کلام درهمایش ملی ” نفت و سیاست خارجی در ایران” ، که از تاریخ ۱۱ اسفند ماه به همت مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام برگزار شد، دارای نکات درخور توجهی است که به نوبه ی خود تازگی دارد.
گزارشگر سایت "فرارو" می نویسد:"شاید تا پیش از این برخی از محققان از این نگاه به مسئله “ملی شدن نفت” پرداخته بودند، اما به نظر می‌رسد تاکنون هیچ یک از تحلیل‌گران با این رویکرد به مقایسه “ملی شدن نفت” و “هسته‌ای شدن” نپرداخته‌اند". و در ادامه افزوده است:"این استاد دانشگاه تهران با انجام مقایسه‌ای میان وضعیت پرونده هسته‌ای ایران و “ملی شدن صنعت نفت” مسئولین دیپلماسی ایران را از تکرار یک اشتباه تاریخی بر حذر داشت، وی معتقد است که ایران باید پیشنهاد آژانس و ۱+۵ درباره مبادله اورانیوم غنی شده را بپذیرد، همانگونه که مصدق باید فرمول آمریکا برای حل دعوای ایران و بریتانیا بر سر مسئله نفت را می‌پذیرفت". و به نقل از آقای صادق زیبا کلام، پژوهشگر سیاسی و استاد دانشگاه تهران آورده است که: «عنوان سخنرانی من در همایش “نفت و سیاست خارجی” این بود که ملی شدن نفت اجتناب ناپذیر بود و این سوال را مطرح کردم که خود ملی شدن نفت تا چه حد ضرورت داشت؟ آیا برای ایران راه حل دیگری باقی نمانده بود و ما فقط باید نفت را ملی می کردیم تا به اهداف خود می‌رسیدیم؟» آقای زیبا کلام که در مناظره‌ی تلویزیونی خود در سیمای جمهوری اسلامی چنین اظهار نظر کرده بود که "مصدق را شریف ترین، ملی ترین و متدین ترین رجال سیاسی 200 سال اخیر ایران " می داند با بیان مواضع آمریکا نسبت به “ملی شدن” صنعت نفت اظهار کرد: «برخلاف تصوری که در ایران وجود دارد آمریکایی‌ها از ابتدا مخالف ملی شدن صنعت نفت نبودند، حتی در ابتدا تا حدود زیادی موافق ملی شدن بودند، به دو دلیل اولا احساس می‌کردند که انگلیسی‌ها به ایران اجحاف می‌کنند و قراردادی که در آن زمان مطرح بود خیلی یک جانبه و به نفع انگلیسی ها بود». زیبا کلام ادامه داد: «آنها در امتیاز دارسی به ما ۱۶ درصد سود خالص را می‌پرداختند که البته در قراردادی که در زمان رضا شاه در سال ۱۳۱۲ منعقد گردید که معروف به قرارداد۱۹۳۳ است سودی که ما دریافت می‌کردیم تا حدودی بیشتر شد. اما همان موقع در عربستان و مناطق دیگر قراردادهایی که شرکت‌های نفتی آمریکایی منعقد می‌نمودند معروف بود به قراردادها پنجاه، پنجاه یعنی ۵۰ درصد سود متعلق به کشور دارنده نفت بود و ۵۰ درصد متعلق به کمپانی که سرمایه گذاری کرده بود». وی با بیان این مطلب که “این مسئله را اگر مقایسه می کردیم با مقداری که انگلیسی ها به ما می پرداختند از زمین تا آسمان متفاوت بود” افزود: « آمریکایی‌ها رفتار انگلستان را ناحق و ظالمانه می‌دانستند بنابراین معتقد بودند که ایرانی‌ها حق دارند و درست می‌گویند. شاید که راه حل ایران را درست نمی‌دانستند ولی در اساس اعتقاد داشتند نوع رابطه ایران و انگلستان در خصوص نفت باید مورد تجدید نظر قرار گیرد». آقای زیبا کلام دلیل دیگر آمریکا برای موافقت با “ملی شدن صنعت نفت” را چنین ارزیابی می نماید: «دلیل دیگرش این بود که آمریکایی ها نگران بودند که این موج ناسیونالیستی که در مسئله نفت در ایران بوجود آمده است موج ضد امپریالیستی و احساسات ضد بیگانه به نفع کمونیست ها تمام شود و باعث گردد آنها محبوب‌تر شوند». وی در ادامه افزود: «چرا که در آن مقطع حزب توده به عنوان حزب چپ بسیار با نفوذ بود و بسیاری از دانشجویان و روشنفکران و… از این حزب طرفداری می‌کردند. آمریکایی ها نگران بیشتر شدن نفوذ حزب توده بودند، بنابراین دلیل دیگری که تصور می کردند ملی شدن نفت و حل شدن آن کار درستی است این است که بهانه به دست چپ نیافتد.»
زیبا کلام با اشاره به راه حل‌های آمریکا برای حل معضل نفت ایران اظهار کرد: «نتیجه این است که آمریکا در آن زمان خیلی تلاش کرد که راه حل میانه بین ما و انگلیسی ها پیدا کنند، یکی از این راه حل‌ها قرارداد پنجاه، پنجاه بود که مرحوم مصدق آن را نپذیرفت و گفت این قرارداد منافع ما را تامین نمی کند.»
این استاد دانشگاه ادامه داد: «فرمول دیگری که آمریکایی ها مدنظر داشتند این بود که به مدت ۲ سال بانک جهانی به عنوان حکم بین ایران و انگلستان عمل نماید و درآمد‌های نفت در صندوقی تحت نظر این بانک جمع شود و بانک جهانی بخشی از آن را به عنوان کارمزد خود بردارد و بخش دیگری را به صورت علی الحساب به ایران و انگلستان بپردازد و بعد از دوسال تکلیف نهایی دعوا مشخص شود». وی با بیان محاسن این پیشنهاد افزود: «حسن بزرگی که این راه حل داشت این بود که به صورت غیر رسمی عملا حاکمیت ایران و ملی شدن نفت به رسمیت شناخته می شد یا این که همین قدر که از انگلستان خلع ید می‌شد کافی بود، البته خلع ید صورت گرفته بود و مرحوم مهندس بازرگان در راس یک هیئت خلع ید بعد از ملی شدن نفت به آبادان رفته بود و عملا تاسیسات نفت را از انگلیسی ها تحویل گرفته بودند».
اظهارات آقای زیبا کلام را می توان چنین جمعبندی کرد:
1- ملی شدن صنعت نفت در ایران اجتناب ناپذیر بود.
2- ملی شدن صنعت نفت تنها راه حل نبود.
3- آمریکایی ها موافق ملی شدن صنعت نفت در ایران بودند.
4- واکنش های منفی ایران نسبت به پیشنهادات آمریکا و پافشاری بر حاکمیت ملی، از جمله رد پیشنهادات 50-50 و حکمیت بانک جهانی، موجب برانگیختن مخالفت آمریکا با آن شد.
5- یکی از علل مخالفت آمریکا ترس آنان از افزایش نفوذ کمونیستها و حزب توده ایران بوده است.
6- بروز کودتا در ایران نتیجه واکنش های منفی ایران نسبت به پیشنهادات آمریکا بوده است.
حال بگونه ای گذرا بپردازيم به موارد پيشگفته:
ملی شدن صنعت نفت در ایران نه تنها اجتناب ناپذیر نبوده، بلکه نشانه ای از رشد آگاهی ملی و عزم راسخ مردم ایران نسبت به حراست از منافع ملی خود بوده است. آقای زیبا کلام رویدادهای حول و حوش ملی شدن صنعت نفت و سرنوشت غم انگیز آن را، که به کودتای آمریکایی-درباری 28 مرداد 32 در ایران و ساقط شدن حکومت ملی دکتر مصدق انجامید، بهانه قرار می دهد تا نفس ملی شدن صنعت نفت را زیر علامت سئوال ببرد، آنهم با این ادعا که "اجتناب ناپذیر بود". معلوم نیست چه کسی و چرا می بایست از وقوع آن اجتناب ورزد. دربار، اربابان انگلیسی و سر آخر آمریکایی آن، با صحنه گردانی نیروهای ارتجاعی در ایران سال ها کوشیدند که از وقوع آن جلوگیری کنند. این جنبش به ایران ختم نمی شد و نه تنها کشورهای خاور میانه، بلکه تمام جهان را در بر گرفته بود. آمریکایی ها در آمریکای لاتین با بیداری "حیات خلوت" خود دست و پنجه نرم می کردند و انگلیس در مصر نیز تحولاتی را پیش بینی می کرد. سر آنتونی ایدن در خاطرات خود چنین می نویسد: "روزی که من متصدی وزارت خارجه شدم آبادان از دست رفته بود و نفوذ ما در خاورمیانه رو به تنزل گذاشته بود. در مصر هم پیش بینی تحولاتی می شد که لازم بود مطالعه کنم تا بدانم از چه طریق خود را مقابل وضعیت قرار دهم و من یقین داشتم که قبل از هر چیز باید خود را متوجه کار نفت نمایم که منشاء این اختلاف بود" (به نقل از خاطرات و تالمات، ص181؛1379) اینکه آمریکایی ها موافق ملی شدن صنعت نفت در ایران بودند نیز ادعایی بیش نیست. ایدن وزیر خارجه ی انگلستان در همین کتاب خاطرات خود که از "خاطرات و تالمات دکتر محمد مصدق " نقل کردیم بصراحت نوشته است که آمریکایی ها در پی آن بودند که نگذارند مناقشات موجود میان دولت مصدق و انگلیس بر سر ملی شدن صنعت نفت به بی ثباتی سیاسی در ایران بیانجامد و ایران "کمونیستی شود". او چنین می نویسد:"برای ما بسیار ناگوار بود که از ترس کمونیسم بهرقیمتی که تمام شود با مصدق کنار آئیم و من هیچ وقت نمی خواستم قبول کنم اگر مصدق را قبول نکنیم ایران کمونیست خواهد شد"(همانجا). آمریکایی ها در این سال ها بدنبال ایجاد و تحکیم جبهه ی جهانی ضد شوروی و ضد کمونیستی خود بودند و در مورد ایران منافعی نداشتند که از دست بدهند. آنها بدنبال کشاندن ایران به این جبهه بودند. این انگلیس بود که منافع خود را در خطر می دید و می کوشید با کشاندن آمریکا به مناقشات با ایران کفه ی ترازو را بسود خود سنگین تر نماید. دکتر محمد مصدق که آقای زیبا کلام او را "شریف ترین، ملی ترین و متدین ترین رجال سیاسی 200 سال اخیر ایران" می داند چنین می نویسد:"سفیر (منظور سفیر انگلیس) مرا تحت نظر قرار می داد و می نگریست تا چنانچه کوچکترین تماسی با مامورین دولت شوروی پیدا کنم آن را بدولت خود گزارش دهد و سقوط دولتم را فراهم نماید". دکتر مصدق بر این اعتقاد بود که تا استالین در قید حیات بود نمی خواستند دولت را از طریق کودتا ساقط کنند و بدین خاطر نیز به توطئه‌ی روز 9 اسفند روی آوردند. با فوت استالین در 16 اسفند ماه بود که اوضاع برای تدارک مقدمات سقوط دولت مصدق مساعدتر گشت. و چنین بود که انگلیس ، که در ابتدا می کوشید خطر کمونیسم در ایران را انکار کند، اکنون با استفاده از ترس و سیاست ضد کمونیستی، آمریکایی ها را به جبهه ی خود کشاند تا اینکه با پیروزی کودتا ایدن "شب خواب راحتی کرد"(همانجا ص.192). اما آیا چنین خطری ایران را تهدید می کرد؟ دکتر مصدق نظر دیگری دارد:"شاهنشاه و ایدن از نظر ابقای حکومت فردی و استعمار با تسلط فکری حزب توده در ایران متفقند و از این رویه ی بر خلاف حق و حقیقت نظری جز این ندارند که هر کس در مصالح مملکت اظهاری بکند او را به حزب توده منتسب کنند و به مجازات برسانند تا هیچکس را این قدرت نباشد که از منافع مملکت و آزادی دفاع کند و از هر یک از سیاست های استعماری انتقاد نماید".(همانجا ص.189)
و اما در مورد پیشنهاد حکمیت بانک بین‌المللی و پرداخت غرامت. در این موارد نیز اسناد و مدارک کاملا روشن و تاکتیکی که آمریکایی ها و انگلیسی ها در پیش گرفته بودند، جای هیچ گونه تفسیر مغایری را باز نمی گذارد. دکتر محمد مصدق در خاطرات خود بصراحت می گوید که آنان در نظر داشتند با کشاندن ایران به مراجع بین المللی، دولت را مستاصل نمایند تا از پیگیری منافع خود چشم بپوشد. علاوه بر آن مصدق رویکرد مثبتی نسبت به این پیشنهاد داشت "اصل مداخله ی بانک و دو پایه‌ی مهم آن یعنی موقتی بودن این امر و لزوم تودیع قسمتی از درآمد برای تامین محل پرداخت غرامت مورد موافقت بود"(خواب آشفته ی نفت، دکتر مصدق و نهضت ملی ایران، محمد علی موحد، جلد اول، ص345، نشر کارنامه، 1378،تهران) این دکتر مصدق نبود که با اجرای طرح موافقت نمی کرد، بلکه این انگلیسی‌ها بودند که در آن امر خرابکاری می کردند زیرا هم با بریده شدن پای اتباع خود از اجرای طرح موافق نبودند و هم فرمول 50-50 را که بسود ایران تمام می شد قبول نداشتند. هم آمریکایی ها و هم انگلیسی اعتقاد داشتند 58 سنتی که بابت یک بشکه به ایران می رسید زیاد است و دکتر مصدق آن را اندک می دانست. علاوه بر آن دکتر مصدق در برابر فشاری که به ایران وارد می شد تا از کارشناسان انگلیسی استفاده کند، چنین موضعی اتخاذ کرد: "اخراج انگلیسی ها در دست دولت بود، ولی رجعت آن ها در دست دولت نیست.من یقین دارم که ملت ایران هیچ وقت راضی نخواهد شد که آنها به ایران مراجعه کنند"(همانجا ص.346). اما در خصوص قیمت نفت توضیحاتی که به مصدق داده شد چیزی از ابهام پیرامون اجرای طرح نمی کاست: "من به بانک بین المللی گفتم لازم است راجع به قیمت بین ما و شما توافقی حاصل شود تا اگر آمدید نفت را به جریان انداختید ما بدانیم شما به چه قیمت نفت را به حساب ایران حساب می کنید. بانک بین المللی گفت که چون من نمی توانم در این باب شخصا تصمیمی اتخاذ بکنم این مطلب موکول به این خواهد شد که بعد این را به شما اطلاع دهم"(همانجا، ص.347). پس این عدم موافقت دکتر مصدق نبود که این طرح را به شکست کشاند، بلکه "دکتر مصدق سخت دلواپس نتیجه‌ی مذاکرات بانک با بریتانیا بود و می خواست هرچه زودتر از چگونگی امر آگاهی یابد و از طریق لوی هندرسن فشار می آورد که بانک نمایندگان خود را برای ادامه‌ی کار به تهران بفرستد. اما بانک تحت فشار بریتانیا قرار داشت که تعجیلی در این کار روا نمی دانست و بر آن بود که دکتر مصدق باید مدتی دیگر با مشکلات درگیر باشد تا از پای درآید" (همانجا، ص 348). دکتر مصدق علیرغم آنکه در داخل با مخالفت گسترده‌ی نیروهای چپ و نیز از جناح راست فدائیان اسلام با طرح بانک بین المللی مواجه بود بر اجرای آن اصرار می ورزید. اما "بریتانیا همچنان در انتظار سقوط دکتر مصدق امروز و فردا می کرد و روی موافق نشان نمی داد". جالب است که نمایندگان بانک در گزارش سری خود به هندرسن بر این نکته تاکید داشته اند که هر دولتی که در ایران بر سر کار آید ایرانیان اجازه نخواهند تا اداره ی شرکت نفت باز به کارشناسان انگلیسی سپرده شود و آنها در موقعیتی هستند که بدون کمک خارجی تا سطح 25 میلیون تن در سال نفت خام تولید کنند و اداره ی عملیات تصفیه را تا سطح 5 میلیون تن بر عهده بگیرند.(همانجا، ص359)
در مورد پرداخت غرامت نیز اسناد به اندازه ی کافی گویاست. دکتر مصدق در خاطرات خود چنین می نویسد:"کشور مکزیک هم صنعت نفت را ملی نمود و صاحب امتیاز، که یک شرکت انگلیسی بود، سالها با آن دولت راجع به مبلغ غرامت اختلاف داشت و بالاخره کار به اینجا رسید که دولت مکزیک هشتاد میلیون دلار به شرکت صاحب امتیاز تادیه نمود و رفع اختلاف کرد. نظر به اینکه موقع ملی شدن صنعت نفت در مکزیک شرکت صاحب امتیاز در حدود چهار میلیون تن نفت استخراج می نمود و شرکت نفت انگلیس و ایران هم مقارن ملی شدن صنعت نفت در حدود سی و دو میلیون تن یعنی هشت برابر نفت مکزیک استخراج می کرد دولت ایران هم 640 میلیون دلار یعنی هشت برابر مبلغی که دولت مکزیک به آن شرکت داد از بابت اصل و یکصد و شصت میلیون دلار هم از بابت سود در مدت بیست سال که هر سال چهل میلیون دلار میشود بشرکت نفت انگلیس و ایران تادیه کند و حساب خود را تصفیه نماید". این پیشنهاد که مستر لوی متخصص معروف نفت آن را تدوین کرده بود با موافقت مصدق روبرو شد، ولی "بعد از فرستادن این پیشنهاد معلوم نشد چه پیش آمد و با چه اشخاص مذاکره نمودند که اوضاع ناگهان تغییر کرد و یقین حاصل نمودند بهر طریق می توانند دولت را ساقط نمایند" و "اگر بتوانند مالی را به ثمن بخس و نامشروع ببرند چرا حاضر شوند به نرخ عادله معامله کنند". و این در حالی بود که انگلیسی ها مخفیانه به استخراج نفت و خروج آن از زیر آب ادامه می دادند.(همان کتاب؛ ص361 و 362)
این همه در موقعیتی بود که دکتر مصدق و نهضت ملی ایران در برابر موج مخالفت های داخلی از چپ و راست مجبور به در پیش گرفتن سیاستی محتاطانه بود و علاوه بر آن دربار و ارتجاع داخلی از هیچ فرصتی برای سنگ اندازی در انجام مذاکرات فرو گذار نمی کردند. یکی از اشتباهات دکتر مصدق کوتاهی او در تحکیم تکیه گاه مردمی خود در داخل بود. و این حلقه ی مفقوده ای است که در مورد سیاست "غنی سازی" نیز به چشم می خورد. "غنی سازی" حق مسلم مردم ایران است، اما آیا مردم ایران به ابعاد و پیامدهای این حق خود بخوبی واقفند؟ آیا "غنی سازی" می تواند به نمونه ای از بیداری ملت ها و آگاهی یابی به منافع ملی شان منجر شود؟ آیا پافشاری بر این حق و پيامدهای آن بصورت تهدیدی بسیار جدی برای کشورهای منطقه، که سیاست همسویی با جمهوری اسلامی ندارند، تلقی نمی شود؟ عدم شفافیت سیاست جمهوری اسلامی ایران آیا به تشدید چرخه ی سوءتفاهم ها، بی اعتمادی ها و تردیدها نسبت به نیات آن منجر نمی شود؟ امروز ما نه فقط با افکار عمومی در جهانی رويارويم، که زیر نفوذ رسانه ای و تبلیغی غرب است، بلکه باید افکار عمومی همسایگانمان را هم در نظر بگیریم. هم پافشاری بر حقوق خود درست است و هم در پیش گرفتن راه تعامل با جامعه ی جهانی برای به کرسی نشاندن آن. اما آیا در همه ی سطوح چنین سیاستی امکان عملی دارد، آنهم در شرایطی که در داخل بذر بی اعتمادی و یاس پاشیده می شود و نگاهی تنگ نظرانه و انحصار گرانه پای اکثریت جامعه را از تصمیم گیری های بنیادی، که سرنوشت کشور را رقم می زند، بریده است. امروزه در ایران هم در اصول و هم در گزینش مکانیسم اجرایی اختلاف نظر اساسی وجود دارد. مسئله اینست که تا چه حد پافشاری بر حق "غنی سازی" عاقلانه است و آیا شایسته است که سرنوشت و آينده ی کشور را به آن گره زد، بگونه ای که برای بکرسی نشاندن آن تا پای وقوع یک جنگ و تجاوز خارجی پیش رفت؟ همه ی افکار عمومی جهان بر این امر واقفند که این تکنولوژی آینده ای ندارد و با ته کشیدن منابع اورانیوم عمر آن بسر خواهد آمد. تبعات روانی سلطه ی ایران بر فن آوری هسته ای خواب را از همسایگان عرب و غیر عرب، ولی همگی مسلمان، ربوده است و آنان را وادار خواهد کرد که بنوبه ی خود دست به چنین اقداماتی بزنند. هر ناظر آگاه و عاقلی اذعان خواهد کرد که جمهوری اسلامی ایران با وجود تبلیغات گوشخراش توان برابری تکنولوژیک با غرب در هیچ يک از گستره ی فن آوری هسته ای را ندارد. اگر امروز دانشمندان اتمی ایران به فن آوری غنی سازی مسلط شده اند، پژوهش های تکنولوژیک در کشورهای پیشرفته ی صنعتی در گستره هایی در جریان است، که ما هنوز دهه ها با آن فاصله داریم. مقایسه ی ملی شدن صنعت نفت و "غنی سازی" اگرچه در نگاه اول بر حق و تاکید بر لزوم تعامل با طرفین مذاکره برای دستیابی به یک توافق مرضی الطرفین بجا بنظر رسد، با اين وجود نه بستر و نه زمینه ی تاریخی آن اجازه ی انجام چنین قیاسی را می دهد.
